Tespiti mi Tesbiti mi Nasıl Yazılır? (Bilimsel Mercekle Yazım Bilgisi)
Bir kelimenin yazımı, göründüğünden daha bilimseldir. Bugün mikroskobu “tespit/tesbit” ikilemine çeviriyoruz. Amacım kuru bir kural ezberletmek değil; sesi, kökeni ve yazımı neden-sonuç ilişkisiyle göstermek. Gelin, fonetikten (sesbilim) etimolojiye ve standart yazım ilkelerine uzanan kısa ama doyurucu bir yolculuk yapalım. Sonunda hem “nasıl yazılır?” sorusunun net cevabını alacak, hem de “niçin öyle yazılır?” merakınızı gidereceksiniz.
Hızlı Cevap: Doğru Yazım “tespit”
Standart Türkiye Türkçesinde doğru biçim “tespit”tir. Bu form, yazım kılavuzlarında ve kurumsal metinlerde yerleşik; yani resmi ve yaygın kullanımdır. “Tesbit” eski yazımlarda, Osmanlıca kökenli imlada ve bazı geleneksel metinlerde görülebilir; ancak güncel yazım normu “p” harfiyle olan biçimi tercih eder.
Bilimsel Arka Plan: Neden “b” Değil de “p”?
İşin kalbi sesbilimde atıyor. Türkçede ünsüz benzeşmesi/sertleşmesi denen bir süreç var: “b, c, d, g” gibi yumuşak (sesli) ünsüzler; “p, ç, t, k” gibi sert (sessiz) ünsüzlerin yanında sertleşir. Bu, dildeki eklemlenme (artikülasyon) ekonomisinin doğal sonucudur; yan yana gelen ünsüzler birbirini etkiler ve telaffuzu kolaylaştıracak bir uyuma yönelir.
“Tespit” kelimesinde yan yana duran ünsüzler [p] + [t]’dir. Burada [b] + [t] dizisi, Türkçenin akışına göre zorlayıcı olduğundan [p] + [t]’ye evrilir. Yani “b → p” dönüşümü sesbilimsel uyumun tipik bir örneğidir. Bu durum tekil değildir; “kitab” kökenli biçimlerin isimleşirken “kitap”a yönelmesi gibi örnekleri de hatırlayın. Ses sistemi, kolay ve düzenli akışı ödüllendirir.
Etimoloji: Arapçadan Osmanlıcaya, Oradan Günümüz Türkçesine
Kelimenin kökü Arapça “tasbīt” (تثبيت) — “sağlama, sabitleme, doğrulama” anlamına gelir. Osmanlı Türkçesinde “tesbît” yazımı doğaldı; çünkü Arapça kökendeki b korunuyordu. Latin harflerine geçiş ve çağdaş Türkçenin ses kurallarının yerleşmesiyle, yazım telaffuza yaklaştırıldı ve “tespit” biçimi standartlaştı. Yani günümüz biçimi, Türkçenin ses uyumu + yazımda birlik hedefinin bir sonucudur.
Standartlar Ne Diyor?
- Yazım Kılavuzları: Güncel kılavuzlar “tespit” biçimini verir. Bu, eğitim, basın-yayın ve resmî belgelerde referans alınan formdur.
- Kurumsal Kullanım: Akademik metinler, mevzuat ve ulusal basın “tespit”i benimser. “Tesbit” nostaljik, tarihî veya belirli geleneksel çevrelerin tercihi olarak sınırlı kalır.
Fonetik Bir Deney: Ağızda Hangisi Akıyor?
Basit bir deney yapın: “tes-bid” ve “tes-pit” diye iki kez fısıldayın. İkinci biçimde p+t birleşimi, dudaklardan dişlere daha hızlı ve net aktarılır. Ses yolu (vocal tract) açısından p (sessiz, patlamalı) ile t (sessiz, diş-damak teması) ardışıklığı, Türkçe akıcılık kalıplarıyla daha uyumludur. İşte bu yüzden dil, yazımı da bu akışa yaklaştırmıştır.
Yaygın Sorulara Bilimsel Yanıtlar
“Eskiden ‘tesbit’ti; niye değiştirdik?”
Diller yaşayan sistemlerdir. Latin alfabesine geçişten sonra, yazımın sesletime yaklaşması hedeflendi. “Tespit”, telaffuz gerçekliğine uyduğu için kalıcı oldu. Bu, rastgele bir tercih değil; sesbilim + standartlaşma toplamıdır.
“‘Tesbit’ yazsam yanlış mı olur?”
Güncel standartta evet, yanlış kabul edilir. Akademik ya da resmî metinde “tesbit” biçimi hatalı sayılır. Tarihî metin alıntılarken veya Osmanlıca bağlamında “tesbît” formunu alıntı olarak kullanabilirsiniz; ancak modern bağlamda doğru yazım “tespit”tir.
“Benzer örnek var mı?”
Evet. Türkçe, sert ünsüz + sert ünsüz kombinasyonunu sık kullanır ve buna göre kelimeyi uyarlar. “Kitab → kitap”, “sebeb → sebep” gibi dönüşümler, ünsüz sertleşmesi ve hece kapanışı ilkeleriyle uyumludur. “Tespit” de aynı aileden gelir.
Uygulama Rehberi: Karar Ağacıyla Hızlı Kontrol
- Kök bilgi: Kelime Arapça kökenli ve “b” içeriyor mu? Evet.
- Yan yana ünsüzler: “b”den sonra sert ünsüz (t, k, p, ç) geliyor mu? Evet.
- Türkçenin kuralı: b → p sertleşmesi tetiklenir.
- Sonuç: Standart form “tespit”.
Arama Motoru ve SEO Aklı: Kullanıcı Gerçeği
Arama verilerinde her iki biçim de görülür; ancak “tespit” anlamlı üstünlük sağlar. Doğru yazımı kullanmanız, kullanıcıya güven verir; sayfanızın dil kalitesini ve bulunabilirliğini artırır. Başlıklarda, alt başlıklarda ve görsel alternatif metinlerinde “tespit” biçimini kullanın.
Merak Uyandıran Sorular: Yorumlarda Buluşalım
- Dilinizde en çok kafanızı karıştıran b/p dönüşümlü kelime hangisi?
- Günlük konuşmada “tespit” derken zihniniz hâlâ “tesbit” mi duyuyor? Neden?
- Yazımda standardı mı, tarihî kökeni mi öncelemeliyiz? Nerede denge kurarsınız?
Son Söz
Tespiti mi tesbiti mi nasıl yazılır? Cevap net: “Tespit.” Gerekçe de net: Türkçenin ses uyumu, yazım birliği ve çağdaş standartlar. Doğru yazımı yerleştirmek, yalnızca kurala uymak değil; okurla berrak bir iletişim kurmak demektir. Şimdi sıra sizde: “b/p” ikilemi yaşayan başka kelimeler varsa yorumlara bırakın; birlikte hem dilimizi hem merakımızı parlatalım.